XIX wiek był niezwykle ciężkim okresem pod względem politycznym (29 listopada 1830 - 21 października 1831 – Powstanie Listopadowe). Mimo tego, sprzyjał on rozwojowi gospodarczemu Białegostoku i całego regionu. Tuż po zakończeniu polskiego powstania przeciwko Rosjanom, carat wprowadził dotkliwe represje na ziemie Królestwa Polskiego – podniósł cła z 1% do 15% na wyroby włókiennicze. Zabieg ten spowodował zmniejszenie się produkcji sukna o połowę w polskiej stolicy włókiennictwa – na ziemi łódzkiej. W odpowiedzi na ten ruch, niektórzy rzemieślnicy z centralnych ziem polskich zdecydowali na przeniesienie swoich zakładów poza granicę celną. W związku z tym, że Białystok był w owych czasach pod zaborem rosyjskim, większość wybierała właśnie ten kierunek inwestycji. Dodatkowo istniały tutaj już pierwsze manufaktury i dobrze rozwijała się hodowla owiec cienkorunnych (owca o najgęstszym i najcieńszym włosiu). W 1832 roku pojawiły się dwa nieduże zakłady obywateli pruskich, rok później kolejnych pięć założonych przez emigrantów z Królestwa Polskiego. W latach trzydziestych stolica naszego okręgu nie stała się znaczącym ośrodkiem przemysłu włókienniczego; rozwijały się za to takie miejscowości jak Ciechanowiec, Siemiatycze, Supraśl, Choroszcz oraz Knyszyn.
W celu szybszej unifikacji białostocczyzny oraz skuteczniejszego oddzieleniu od Królestwa Polskiego, władze carskie zlikwidowały okręgi białostocki, bielski, drohiczyński oraz sokólski i wcieliły je do guberni grodzieńskiej. Spowodowało to także zmniejszenie liczby urzędów i wakatów, a co za tym idzie zmniejszenie wydatków na płace i utrzymanie urzędników oraz spadek cen za ziemie w mieście i okolicy oraz obniżenie opłat czynszowych. Było to dla przemysłowców ogromną zachętą do osiedlania się w mieście.
W latach 1843 – 1845 powstało w Białymstoku aż 11 manufaktur włókienniczych. W roli fabrykantów wystąpili głównie poddani pruscy, chociaż nie brakowało także lokalnej społeczności żydowskiej. Największą firmę posiadał jednak imigrant niemiecki – Herman Commichau, którą zlokalizował w pobliżu obecnego dworca kolejowego oraz fabryka Małki Rejzli Błochowej przy uroczysku Nowe, nad rzeką Białą w pobliżu stawów. W 1857 roku rozpoczęła produkcję fabryka wyrobów skórzanych Markusa Rabinowicza oraz inne fabryki sukienne. Białystok w latach czterdziestych dawał już 15% ogólnej produkcji włókienniczej całego okręgu przemysłowego. Zajmowano się tu przede wszystkim tkaniem wełny, którą eksportowano na rynki Cesarstwa oraz produkowano tkaniny bawełniane.
W 1858 roku w Białymstoku pracowało, sumując, 21 zakładów przemysłowych, nie licząc gorzelni i browarów. Zatrudniały one 518 pracowników i dawały produkcję wartą 606 tysięcy rubli. Z pośród wszystkich zakładów, 8 zaliczano do branży włókienniczej, co stawiało miasto na trzecim miejscu w okręgu – za Supraślem i Choroszczą. W 1858 roku uruchomiono w mieście pierwszy w guberni grodzieckiej młyn parowy. Szybko rosła liczba rzemieślników (w ciągu roku zanotowano wzrost do ponad 800), z czego niektórzy z nich cieszyli się rozgłosem daleko poza Białymstokiem.
Tab. 1. Zakłady włókiennicze w Białymstoku około 1860 roku.| FIRMA | WARSZTATÓW | ROBOTNIKÓW | WARTOŚĆ PRODUKCJI |
| Błochowa M. (sukno) | 60 | 130 | 170000 |
| Helpern-Spadkobiercy (bawełna) | 49 | 97 | 130000 |
| Commichau H (bawełna) | 45 | 92 | 90000 |
| razem | 207 | 457 | 486000 |
Główną rolą Białegostoku stało się ściąganie kapitału fabrycznego, stwarzanie miejsc pracy oraz nawiązywanie nowych kontaktów handlowych. Przymykano oczy na warunki zamieszkania i zatrudnienia, wygląd domów i ulic oraz życie kulturalne. Co gorsza, nieformalne reguły przyjęły się także wśród większości obywateli miasta.
Innym problemem stawała się natomiast narastająca konkurencja na rynkach zbytu.
W tej sytuacji ogromne znaczenie miała budowa linii kolejowych. Białystok leżał na dwóch szlakach – z Warszawy do Petersburga oraz z Odessy do Królewca. Niedługo po tym otworzono również kolej łącząca Białystok z Baranowiczami, która dała możliwości wyjścia na rynek azjatycki.
W latach sześćdziesiątych sytuacja Białegostoku była coraz bardziej uzależniona od wyników przemysłu włókienniczego. W 1860 znajdowało się tutaj 15 zakładów włókienniczych, natomiast dziesięć lat później liczba ta urosła do 51 zatrudniając 1232 robotników. W latach sześćdziesiątych panował dosyć duży ruch na rynku. Powstała firma Ewalda Hasbacha w Dojlidach oraz mniejsze manufaktury. Niestety były także upadki. Z rynku wypadły zakłady M. Błochowej i spadkobierców Halperna. Poza tkalniami, w Białymstoku w 1870 roku, powstały także dwie wytwórnie tytoniu, dwa browary, dwa zakłady produkujące świece i mydła, olejarnia oraz garncarnia. Zatrudniały one w sumie 54 robotników.
W latach 1872 – 1876, białostocki okręg przemysłowy dotknął pierwszy kryzys przemysłowy. Stało się tak za sprawą zwiększonej podaży tkanin z ośrodków łódzkich i silnej kontrabandy z Prus. Trudności te dotknęły głównie duże zakłady, co sprzyjało produkcji chałupniczej. Pojawili się w tym czasie, tak zwani lonkietnicy, czyli pośrednicy pomiędzy właścicielami dużych firm a ubogimi tkaczami pracującymi z reguły we własnych domach. W celu uporania się z kryzysem, zrezygnowano z tkania bawełny, dostarczanej już i tak przez okręg łódzki. Mordka Szapiro z Ciechanowca zauważył, że jedna trzecia osnowy sukna nigdy nie wychodzi, przy tkaniu, na stronę wierzchnią (prawą). Sprawiło to możliwość kolejnej oszczędności – wprowadzono przędzę papierową, która zaoszczędzała wełnę. Produkt stał się o wiele tańszy i znalazł zbyt na terenach wiejskich Rosji, wśród biedoty, oraz w niektórych krajach Dalekiego Wschodu.
Tab. 2. Przemysł włókienniczy Białegostoku.| ROK | ZAKŁADY | WARTOŚĆ PRODUKCJI W TYS. RUBLI | ROBOTNICY |
| LICZBA | % ZAŁÓG OKRĘGU |
| 1858 | 10 | 483 | 487 | 13,8 |
| 1867 | 24 | 833 | 755 | 23,3 |
| 1875 | 30 | 1436 | 1500 | 35,5 |
| 1879 | 47 | 1708 | 1568 | 31,2 |
| 1890 | 81 | 2601 | 2608 | 46,4 |
| 1895 | 230 | 3783 | 4648 | 52,4 |
Kryzys uderzył mocniej w ośrodki mniejsze, oddalone od szlaków kolejowych, a po każdej kolejnej poprawie koniunktury umacniała się przewaga Białegostoku. Na przykład
w 1874 roku fabryka sukna i kortów K. Ribbert i A. Jacobi awansowała pod względem wielkości produkcji i zatrudnienia na drugie miejsce, i ulokowała się tuż za fabryką H. Commichau.
W 1887 roku cały przemysł białostocki zatrudniał już połowę wszystkich robotników z całego okręgu. Produkcję rozpoczęły nowe fabryki z różnych branż. Największy rozwój przemysłu włókienniczego nastąpił pomiędzy 1893 a 1898 rokiem, kiedy to 300 zakładów zatrudniających 5092 robotników dało produkcję wartości 4,3 miliona rubli. W tym samym czasie powstało
w Białymstoku pierwsze towarzystwo akcyjne z siedzibą przy ulicy Świętojańskiej. Białystok był nazywany „młodszym bratem Łodzi”. Był także największym centrum przemysłowym w granicach guberni litewskich i białoruskich. Poza włókiennictwem wyróżniały się zakłady metalurgiczne Antoniego Wieczorka (jedyna tej wielkości manufaktura pozostające własnością Polaka
i katolika). Rozwijał się w tym czasie przemysł tytoniowy, powstawały pierwsze kaflarnie, jako zwiastun przemysłu ceramicznego. Dobrą marką cieszyły się garbarnie. Przed I wojną światową połowa czynnych zawodowo białostoczan, a więc ponad 13 tysięcy osób, związana była z przemysłem oraz rzemiosłem.
Według ostatnich danych z 1913 roku, podsumowujących XIX stulecie, Białystok skupiał 52% robotników i dawał 54% produkcji przemysłu włókienniczego całego okręgu. Ponadto pracowała tu ponad połowa rzemieślników z okręgu i trzy czwarte zatrudnionych w innych gałęziach przemysłu oraz drobnej wytwórczości przemysłowej. Poprawiły się wskaźniki obrazujące poziom techniczny i technologiczny, powstały branżowe zrzeszenia fabrykantów (np. syndykat sukienników z 1913 roku). Niestety, wartość produkcji włókienniczej firm białostockich równała się tylko 8 procentom wartości produkcji włókienniczej Łodzi. Zatem był to „brat” młodszy, ale i dużo słabszy, choć w tej części Cesarstwa przerastający znacznie inne miasta z fabrykami i zakładami.
Tab. 3. Największe fabryki włókiennicze Białegostoku (1910 rok).| FIRMA | ROK ZAŁOŻENIA | RODZAJ ZAKŁADU | ROBOTNICY |
| Nowik C. i Synowie | 1848 | fab. sukna i kapeluszy | 400 |
| Towarzystwo Białostockiej Manufaktury E. Becker i Spółka | 1895 | fab. pluszu i obić | 300 |
| Commichau R. i Synowie | 1880 | fab. wyrobów wełnianych | 276 |
| Trilling i Syn | 1863 | fab. sukna | 220 |
Streszczenie na podstawie: Adam Dobroński „Białystok historia miasta”, Białystok 2001, s. 69-90. ISBN 83-907103-1-5.
i2jot, 2012-01-16.
